पत्रव्यवहार

अभिप्राय 1

• संपादक, नवा सुधारक’ यांस,
  नोव्हेंबरच्या अंकातील औरंगाबादचे प्रा. श्याम कुलकर्णी यांचं पत्र आणि त्या पत्राला तुम्ही दिलेलं ‘काहीसं सविस्तर उत्तर दोन्ही वाचली. ती वाचल्यानंतर न तथा आंदोलिकादंडः यथा ‘बाधति बाधते अशी माझी अवस्था झाली. मी काही कुणी प्रोफेसर नाही. विज्ञानाचाही नाही किंवा तुमच्या त्या तत्त्वज्ञानाचाही नाही. पण तरीसुद्धा माझ्या अल्पमतीला असं वाटतं की तुम्ही एक फार मोठी चूक करीत आहात. आणि कदाचित तुम्ही एकटेच नव्हे तर सर्वच आंग्लविद्याविभूषित तत्त्वज्ञानी ही चूक करीत असावेत. आणि म्हणून हे पत्र लिहीत आहे. कृपया याला उत्तर द्यावं अशी विनंती आहे. शक्य झाल्यास ‘नवा सुधारक’ मध्येच दोन्ही मांडावीत. त्यामुळे जिज्ञासू वाचकांचाही कदाचित् लाभ होईल. जसं जमेल तसं करावं.

  प्रथमच सांगतो की मी आपला एक चाहता आहे. आपली बहुतेक पुस्तकं मी फार चवीनं वाचतो. ती वाचताना ‘हृष्यामि च मुहुर्मुहुः’ अशी माझी स्थिती होते. तरीही प्रस्तुत ‘अध्यात्म आणि विज्ञान या तुमच्या लेखात एक प्रचंड घोटाळा झाला आहे अशी माझी समजूत आहे. कोणता तो बघाः

  तुम्ही म्हणता, ‘विज्ञानाची ज्ञान प्राप्त करण्याची पद्धत…अनुभवानुसारी म्हणजे जिला empirical म्हणतात ती असून तिच्यात इंद्रियानुभव हा ज्ञानाचा अंतिम निकष मानला जातो. या पद्धतीत इंद्रियांनी मिळणाऱ्या विशिष्ट (अनुभवजन्य) विधानांवरून सामान्य… विधानांची प्रस्थापना केली जाते. आणि त्या विधानांची जुळणी किंवा मांडणी जिला व्यवस्थित (systematic) म्हणतात त्या पद्धतीने केली जाते’.मग उदाहरण म्हणून तुम्ही पुढं असं म्हणता की, ‘जर सर्व कावळे काळे आहेत’ हे खरे असेल तर तेवढ्यावरुन “नागपुरातील कावळे काळे आहेत” हे खरे असले पाहिजे’ वगैरे.

  इथं मुख्य मुद्दा हा आहे की प्रत्यक्ष इंद्रियानुभवावरून – तो मर्यादित असल्यामुळे – अमर्याद अशा वस्तूंबद्दल ‘जर – तर’ सारखी भाषा वापरून अनुमानं केली जातात. वेदान्ताच्या परिभाषेत, अपरोक्ष अनुभवावरून परोक्ष ज्ञानाची – शब्दज्ञानाची – बुद्धिगत मांडणी केली जाते. प्रश्न असा आहे की शाब्दिक किंवा बौद्धिक अनुमानं अथवा त्यांची मांडणी म्हणजे ‘ज्ञान’ म्हणायचं का? ‘ ज्ञान ‘ म्हणजे काय? तुमची ‘ज्ञाना’ ची व्याख्या काय?

  याहूनही मोठा घोटाळा तुम्ही ‘आत्मा’ या संकल्पनेसंबंधानं करून घेतलेला आहे. तुम्ही म्हणतः ‘आत्मा म्हणजे प्रत्येक मनुष्य ज्याला “मी”… म्हणतो तो’. याच्यापुढे तुम्ही सांगता, ‘आपला प्रत्येकाचा आत्मा हा विश्वाचाच एक भाग आहे. विश्वात जसे ग्रह, तारे, पर्वत, नद्या आहेत, तसेच सर्वांचे आत्मेही आहेत ‘… माफ करा देशपांडेसाहेब, हे ठार चुकीचं आहे. ‘आत्मा’ ही वस्तू इंद्रियगोचर नाही. त्यामुळे विश्वात ‘जसे ‘ ग्रह तारे, पर्वत, नद्या आहेत तसेच ‘ आत्मे असूच शकत नाहीत. तुम्हीच पुढं म्हणता की, ‘आपल्या अनुभवाला येणारे आत्मे म्हणजे शरीरी आत्मे. अशरीरी आत्म्याचा आपल्याला कसलाही अनुभव नाही.’ इथंही पुन्हा एक वेगळाच घोटाळा आहे. आपल्याला इतरांची फक्त ‘शरीरंच दिसतात. ‘आत्मे’ दिसतच नाहीत. आणि ‘मी आहे’ हा जो अनुभव मला येतो तो अशरीरीच नाही काय ? देशपांडे यांना ‘मी आहे’ हा जो आत्मानुभव आहे त्याची कोटी पर्वत, नद्या इत्यादी वस्तूंच्या अनुभवाच्या कोटीसारखीच आहे काय ? इंद्रियानुभव-पर्वत, नद्या इत्यादी – आणि इंद्रियातीत (किंवा इंद्रियनिरपेक्ष) अनुभव – ‘मी आहे – यांची जात एक नव्हे ! पण हा घोटाळा सर्वच तत्त्वज्ञानाचे प्रोफेसर करीत आले आहेत. प्रचंड बहिर्मुखता हाडीमांसी खिळल्याचा हा परिणाम आहे. ‘आत्मा’ हा या तथाकथित जड विश्वाचा भाग होऊच शकत नाही. ‘घटद्रष्टा घटादभिन्नः’ ! सवाल प्रा. श्याम कुलकर्णी अथवा स्वामी धर्मव्रत यांच्या आत्म्याचा नाही. सवाल आहे दि. य. देशपांडे यांना आत्मा आहे का? त्याचा त्यांना अनुभव आहे का ? आणि हा अनुभव इंद्रियसापेक्ष आहे की इंद्रियनिरपेक्ष आहे ? आणि म्हणूनच कदाचित प्रा. श्याम कुलकर्णी असं म्हणत असावे की ‘जिथं विज्ञान संपतं तिथं अध्यात्माची सुरुवात होते.’ जिथे इंद्रियानुभव थबकतात आणि अतींद्रियाची चाहूल लागते, तिथं बहिर्मुखता संपते आणि आपण अंतर्मुख होतो. ‘मी’, ‘मी’, ‘मी’ ! कोण हा ‘मी’ ? काय स्वरूप आहे याचं ! कस्त्वं कोऽहं ? कुत आयातः?’ ही जिज्ञासा उत्पन्न होणं हे मनुष्यजन्माचं सर्वश्रेष्ठ भाग्य होय. ‘क्षण आला भाग्याचा तो हा. इथं विशफुल थिंकिंगचा काय संबंध ? अध्यात्माची मूलप्रेरणा तत्त्वजिज्ञासा हीच आहे. शंकराचार्य, रमण महर्षी, कृष्णमूर्ती, रजनीश – सर्वांचा रोख ‘देंट विच इज’ हाच आहे. अथातो ब्रह्मजिज्ञासा’ असा जिज्ञासाच शब्द वापरला आहे. नुसत्या भावतृप्तीला कोण भीक घालतो? तुम्ही म्हणता, ‘भारतातील तत्त्वज्ञान, काही तुरळक अपवाद सोडले तर, प्रामख्याने इच्छापर्तीच्या स्वरूपाचे आहे. पण हे विधान बरोबर नाही. वस्तस्थिती अशी आहे की ‘भारतातील तत्त्वज्ञान. काही तरळक अपवाद सोडले तर, प्रामख्याने जिज्ञासातप्तीच्या स्वरूपाचे आहे. गौडपदाचार्यांच्या कारिका, अष्टावक्रगाता, ज्ञानेश्वरीची चांगदेव पासष्टी, मुकुंदराजांचं परमामृत किंवा रजनीशांचा साक्षीभाव यांच्या मुळाशी तत्त्वजिज्ञासेचीच मूल प्रेरणा आहे.

  तुमच्या तर्कशास्त्रावरील पुस्तकात तुम्ही एके ठिकाणी असं म्हटलं आहे की, ‘तत्त्वज्ञानाचे वर्णन logical grammar of language असेच करण्यात येते. शिवाय भाषेचा उपयोग वर्णनात्मक व मूल्यनात्मक (descriptive आणि evaluative) असा दोन प्रकारांनी मुख्यतः होतो, असंही तुम्ही म्हणता. सारांश, हा सर्व तार्किक कौशल्याचा किंवा शब्दाचा खेळ म्हणजेच जर तत्त्वज्ञान असेल तर ‘अनुभव घेणं किंवा त्याचं आदानप्रदान करणं या बाबतीत असल्या तत्त्वज्ञानाला वंध्यामैथुनाखेरीज दुसरं काहीच म्हणता येणार नाही. ‘चिरगुटे घालोनी वाढविले पोट आणि गर्भार बोभाट जनामध्ये’, एवढाच तत्त्वज्ञानाचा महिमा समजायचा असं दिसतं. देकार्तवरील आपल्या पुस्तकात पृ. ४ वर तुम्ही मार्मिकपणे व प्रांजलपणे असं कबूल करता की ‘मूल विधाने स्वयंसिद्ध असतात आणि म्हणून सत्य असतात असे आजचे गणितज्ञ मानत नाहीत… मूल विधानांच्या सत्यतेसंबंधी ते आग्रह धरत नसल्यामुळे प्रमेयांच्या सत्यतेचाही ते आग्रह धरत नाहीत.’ म्हणजे सगळी निगामी व्यवस्थाच तत्त्वजिज्ञासा पुरी करण्यास असमर्थ आहे हाच त्याचा अर्थ नव्हे काय? आणि सत्याविषयी आग्रह न धरणाऱ्या या निगामी व्यवस्थेला व्यवस्था असं तरी कशासाठी म्हणायचं ? आणि असल्या या व्यवस्थेला ‘भारतीय तत्त्वज्ञान हे इच्छापूर्तीच्या स्वरूपाचे आहे असा शेरा शहाजोगपणे मारण्याचा तरी काय अधिकार आहे?

  तुम्ही लिहिताः ‘देकार्त म्हणतो की (मला येणारा अनुभव खराच आहे याची शाश्वती काय ?) याला निर्णायक पुरावा काहीही देता येत नाही. अर्थात ऐंद्रियज्ञानाच्या क्षेत्रात आपल्याला हवे असलेले संशयातीत ज्ञान सापडण्याची आशा नाही (पृ.५)… प्रा. श्याम कुलकर्णी यांच्या म्हणण्याचा अर्थ तरी दुसरा काय आहे ? ‘जिथं विज्ञान संपते तिथं अध्यात्माची सुरुवात होते. म्हणजे इंद्रियानुभव हे reliable नाहीत हे एकदा लक्षात आल्यावर विज्ञानसुद्धा तत्त्वप्राप्तीच्या किंवा सत्यप्राप्तीच्या कामी व्यर्थ ठरतं. म्हणजे inferential acrobatics करण्यात धन्यता मानणाऱ्या तत्त्वज्ञानाचा जो आधार – मूलविधानं- तोच कोलवून लावल्यावर सत्याचा शोध – देकार्त म्हणतो त्याप्रमाणे तेअन्यत्र शोधले पाहिजे (पृ. ५). अन्यत्र म्हणजे.पर्वत, नद्या वगैरे अन्यत्र नसून ‘मी आहे हेच ते द्वार होय. रमण महर्षीही हेच म्हणत नाहीत काय ? ‘The concept of I am -ness is by usage known as अहंवृत्ति, but it is not really a वृत्ति, like the other वृत्तीs of the mind. Without the stafa there can be no other afai, But the अहंवृत्ति can subsist by itself without depending on any other वृत्ति or mind. The 3T6qfo is therefore fundamentally different from other वृत्ति S.’ (Maharshi s Gospel, 1957, P.8) दुसऱ्या शब्दांत असं म्हणता येईल की ‘मी आहे ही एक अविच्छिन्न अनुभवाची अखंड धारा आहे. तर इतर सर्व विचार हे क्षणिक आहेत. त्यांना उदयास्त असतात. ‘मी आहे हे आत्मभान अबाधित असंच राहतं. निस्संशयपणे हा अनुभवाचा विषय आहे, existential आहे, केवळ inferential नाही. तुम्ही म्हणता, ‘विज्ञानाची ज्ञान प्राप्त करण्याची पद्धत…अनुभवानुसारी, empirical असून तिच्या इंद्रियानुभव हा ज्ञानाचा अंतिम निकष मानला जातो’ पण इंद्रियानुभव हे वैध किंवा reliable नाहीत हा अनुभव तुम्हाला ज्या क्षणी येतो तेव्हा तुम्ही गुलाबी उंदीर बघणारे दारुडे ठरू शकत नाही ! विज्ञान कदाचित गुलाबी उंदीर म्हणता येईलही, पण तत्त्वज्ञानाचे शाब्दिक खेळ – परोक्षज्ञान म्हणा – मात्र चक्क, अनुमानाच्या पिपात मेलेले ओले उंदीरच म्हणावे लागतील ! आत्मानुभवाची प्रेरणा ही सत्याच्या ओढीतूनच जन्माला येते. मनुष्याला दिलासा किंवा आश्वासन मिळावं ही प्रेरणा तर शाब्दिक तत्त्वज्ञान निर्माण करताना दिसते. मृत्यूचं भय निवारण्याचा मुद्दाच इथं गैरलागू आहे. मृत्यू, ईश्वर किंवा जग हा अध्यात्माचा विषयच मुळी नव्हे. ‘मी कोण?’ हा अध्यात्माचा विषय आहे. या ‘मीचं स्वरूप काय हाच एकमात्र authentic प्रश्न आहे.

  ‘इंद्रियानुभवाचा आधार त्यागल्यामुळे अध्यात्माला स्वैर तर्ककरण्यावाचून गत्यंतर नसते असं तुम्ही म्हणता त्याचंही आश्चर्य वाटतं. कारण असा तर्क करण्याचा धंदा तर तत्त्वज्ञान करीत असतं ! काही मूलविधानं घेऊन- मग ती खोटी का असेनात! – त्यावरून निगामी पद्धतीनं अन्य प्रमेयं निष्पन्न होतात, हा धंदा तर तत्त्वज्ञानच करीत आहे ! अध्यात्माच्या दृष्टीनं हा धंदा निकामीच म्हटला पाहिजे. इंद्रियानुभवांचा आधार टाकल्यावर स्वैर तर्कन करत बसता ‘मी’ च्या उगमाशी जाण्याची साधना करणं हेच एक मात्र मनुष्याचं कर्तव्य ठरत नाही काय? पण अंतर्मुखच तुम्ही होऊ शकत नाही ना ! ‘मी कोण? हे ज्याला कळत नाही त्याचं सगळं तत्त्वज्ञान फुकट आहे. अनुभवाची कास न धरता अनुमानाची निकामी कास धरणाऱ्यांचं शब्दपांडित्य हे – एका साधुवचनाप्रमाणे – न्हाव्यानं भादरून टाकलेल्या केसाइतक्याही किंमतीचं नसतं.

  प्रिय देशपांडेसाहेब, परोक्ष शब्दज्ञान आणि अपरोक्षानुभूति यांचे मार्गच भिन्न आहेत. बहिर्मुखता टाकून अंतर्मुख होणं हाच सत्यज्ञानाचा मार्ग आहे. ‘यस्य भासा सर्वमिदं भाति…’ पण ज्ञानलालसा ही तरी खरी की तीही बेइमानीच?

  २६/८१३ वर्तक नगर, ठाणे – ४००६०६ स्वामी धर्मव्रत

  प्रत्युत्तर