मनोगत

‘सर्वेऽपि सुखिनः सन्तु’मधील सुख ह्या शब्दाची व्याप्ती मोठी, त्यामुळे त्याचे मोजमापही अवघड. greatest good मध्ये ‘सुख’ ह्या शब्दाची छटा आहे. अधिकाधिक लोकांचे अधिकाधिक भले व्हावे, अर्थात अधिकाधिक लोक सुखी असावेत, हा तो भाव. 

पण, ‘सर्वेऽपि’चा भाव greatest number मध्ये येऊ शकत नाही, त्यामुळे हे उद्दिष्ट बहुसंख्याकवादात अडकण्याची शक्यता जास्त. तसेच ह्यात सार्वकालिक भाव नसल्याने त्यात शाश्वत सुख अभिप्रेत आहे, की तात्कालिक, हादेखील संभ्रम. 

जे असेल ते असो. दोन्हीं उद्दिष्ट्ये प्रत्यक्षात आणण्याचा प्रयत्न करावयाचा म्हटले तर आधी सुख म्हणजे नेमके काय असते ते निश्चित करावे लागेल. बरेचदा सुख हे आनंदाच्या समानार्थी म्हणून वापरले जाते, परंतु ह्या संदर्भात ते त्याहून व्यापक, आणि दीर्घकालीन अर्थाने वापरले आहे. इंग्रजीतील happiness शब्द आनंदाच्या जवळचा. मला आज आनंद झाला म्हणजे मी सुखी झालो, असे होत नाही. आनंद जसा ‘होतो’ किंवा ‘जाणवतो’ तसे ह्या संदर्भातले सुख मला ‘होत’ नाही. हे सुख ‘जाणवण्यात’ नाही, तर ‘मानण्यात’ आहे. “मी सुखी आहे का?” ह्या प्रश्नाच्या उत्तरादाखल मी केवळ माझ्याबद्दलचं माझं मत व्यक्त करत असतो. ते मत वस्तुस्थितीवर आधारितच असेल असे नाही. वस्तुस्थिती अत्यंत अनुकूल असली तरीही माणूस सुखी असेलच असे नाही. आणि परिस्थिती अत्यंत प्रतिकूल असली तरीही तो दुःखीच असेल असे नाही.

सुखप्राप्तीचे मार्ग हे आंतरिक समाधानात सापडतात, बाह्य मानके इथे कामाची नाहीत. 

परंतु तरीही, कोण सुखी आहे आणि कोण नाही, हे सामाजिक दृष्टीतूनही बघितले जात असते. दरिद्री, भुकेकंगाल माणूस कितीही उच्चरवाने “मी सुखी आहे” असे सांगत असला तरीही इतर लोक त्यावर विश्वास ठेवणार नाहीत. आणि श्रीमंत, सुखवस्तू माणूस, दुःखाचे इतर कोणतेही दृश्य कारण नसताना “मी दुःखी आहे” असे म्हणत असेल तर त्यावरही विश्वास ठेवणार नाहीत. सुख कशात आहे हे जसे व्यक्ती ठरवते तसेच समाजमनही ठरवत असते. आणि, त्यानुसार सुख कशात आहे, ह्याचे समाजाद्वारे शिक्षणही दिले जाते. (आणि कोणत्या मार्गाने समाज सुखी होऊ शकेल ह्याच्या आडाख्यावरून त्या त्या समाजातील नीती व्यवस्थाही ठरत असते). समाज आपल्या मनात बिंबवतो ते पर्याय आपल्याला दिसत जातात आणि त्यातच आपण सुख मानतो. उदा. देशासाठी बलिदान देणाऱ्यांचा सन्मान केला जातो, जेणेकरून तसे करण्यातच खरे सुख आहे, असे लोकांचे मत तयार होते, आणि अधिकाधिक लोक तसा त्याग करण्यास उद्युक्त होतात.

चार्वाकांचा मात्र सगळा भर प्रत्यक्ष प्रमाणावर, दृश्य परिस्थितीवरच होता. आनंदाच्या प्रत्यक्ष अनुभवातच सुख निहित असल्याने, आणि सुखाची व्याप्ती तात्कालिक आनंदापेक्षा जास्त असल्याने, असे जास्तीतजास्त अनुभव घेता येण्याची शाश्वती ज्यांना असेल ते सुखी, अशी त्यांची सुखाची व्याख्या असावी.

आनंद आणि वेदना ही जशी नैसर्गिक असतात, तशीच मानवनिर्मितही असतात. त्यामुळे मानवी आनंदनिर्मितीस पोषक वातावरण आणि मानवनिर्मित दुःखाच्या निरसनाची आणि नैसर्गिक दुःख/आपत्ती ह्यांच्या निवारणार्थ न्याय्य व्यवस्था केल्यास; सामाजिक, आर्थिक, शैक्षणिक, राजकीय उन्नयनाची समान संधी असल्यास; भीती, दहशत, अनिश्चितता, असुरक्षितता, विषमता ह्यांचे निर्मूलन केल्यास; सुखात भर टाकता येऊ शकते. अश्या प्रकारची सुखाची शाश्वती संघटित प्रयत्नांतूनच देता येऊ शकते. कुटुंब, जात, धर्म, देश, ह्यांच्याद्वारेच ती दिली जाऊ शकते. जे समाज, धर्म, देश, ती प्रत्यक्षात आणू शकतात ते प्रगती करतात. जे धर्म, देश, ती प्रत्यक्षात आणू शकत नाहीत, त्यांना पारलौकिक/काल्पनिक सुखाचा आधार घेण्याखेरीज गत्यंतर नसते. अशा धर्मांतून, देशांतून, धर्मांतर, स्थलांतर होऊ लागते, आणि ते ही शक्य न झाल्यास आत्महत्या होऊ लागतात. मग ‘अच्छे दिन आएंगे’ची कितीही ग्वाही दिली तरीही!

समन्वयक,
आजचा सुधारक