Author archives

शाश्वत विकासाच्या चौकटीमध्ये आर्थिक, सामाजिक-सांस्कृतिक आणि परिसरातील बदल ह्या तीन विषयांचा समावेश आहे. एक आर्किटेक्ट आणि नगरविज्ञान विषयाची अभ्यासक म्हणून मी ह्या तीन विषयांकडे बघते. ह्या तीन विषयांचे एकमेकांवर गुंतागुंतीचे परिणाम झाले आहेत, होत आहेत आणि होणार आहेत.

गेल्या पन्नास वर्षांमध्ये भारतात जे मोठे आर्थिक, सामाजिक-सांस्कृतिक बदल झाले आहेत, त्या बदलांचा स्त्री-स्वातंत्र्याच्या अंगानेही विचार करायला हवा. त्या बदलांचे स्त्रियांवर बरे-वाईट परिणाम तर झाले आहेतच; त्याचबरोबर स्त्री-चळवळींचे भारतीय समाज-संस्कृतीवर जे मोठे परिणाम झाले आहेत, त्यांचीही दखल घ्यावी लागेल. अशा दुपदरी बदलांचे ढोबळ स्वरूप आणि परिणाम लेखाच्या पहिल्या भागात नोंदले आहेत.

“ना तो मै तुम्हारा आकडा हूं, ना ही तुम्हारा वोट बँक. मै तुम्हारा प्रोजेक्ट नही हूं और ना ही तुम्हारे अनोखे अजायबघर की कोई परियोजना, ना ही अपने उद्धार की प्रतीक्षा मे खडी आत्मा हूं, और ना ही वह प्रयोगशाला जहाँ परखे जाते है सिद्धांत.”

“तुमने जो नाम मुझे दिये है, जो फैसले सुनाए, जो दस्तावेज लिखे, परिभाषायें बनायी, जो मॉडेल घडे नेता और संरक्षक दिये मुझे, सबसे इन्कार मै करूं. इन सबका, प्रतिकों का. वंचित किया है मुझे मेरे अस्तित्व से, मेरे स्वप्न और मेरे आकाश से.

कळविण्यास अत्यंत आनंद होतो आहे की, जागतिक बावळट मंचाची स्थापना एकदाची झाली आहे! मागील महिन्यात मुक्काम पोस्ट गावडेवाडी येथे झालेल्या एका साध्या समारंभात विशेष पाहुण्यांच्या उपस्थितीत ही घोषणा करण्यात आली. ह्याच कार्यक्रमात बावळट मंचाचा जाहीरनामाही प्रकाशित करण्यात आला. त्याबद्दल सांगण्यापूर्वी हे नमूद करणे आवश्यक आहे कीm ह्या निवेदनातील नावे व घटना काल्पनिक असून त्यांचे प्रत्यक्ष व्यक्तींशी आणि घटनांशी साधर्म्य आढळल्यास तो निव्वळ योगायोग समजावा, असे बावळट मंडळींतर्फे कळविण्यात आले आहे. ह्या संघटनेचे नेतृत्व करण्यास कुणीच पुढे न आल्याने हे निवेदन ‘लेखक-अनामिक’ म्हणूनच प्रकाशित करीत आहोत. 

ॲलन ट्यूरिंग संगणन आणि कृत्रिम बुद्धिमतेचा जनक मानला जातो. दुसरे महायुद्ध जिंकण्यात त्याचा मोठा वाटा मानला जातो. १९५२ साली, त्याच्या घरी चोरी झाली. रिवाजाप्रमाणे पोलीस आले. तपासादरम्यान ॲलन ट्यूरिंगचे त्याच्या मित्राशी शारीरिक संबंध असल्याचे पोलिसांच्या लक्षात आले. त्याला अटक झाली आणि त्याच्यावर खटला भरला. ट्यूरिंग दोषी मानला गेला आणि त्याला शिक्षेचे दोन पर्याय देण्यात आले – दोन वर्षे कारावास किंवा रासायनिक पद्धतीने कॅस्ट्रेशन. ॲलनने दुसरा पर्याय निवडला. पण त्यानंतरही पोलिसांचा ससेमिरा त्याला चुकवता आला नाही. जागतिक किर्तीचा वैज्ञानिक असलेला ॲलन ट्यूरिंग ही अवहेलना आणि मानहानी सहन करू शकला नाही आणि सायनाईड ठेवलेले सफरचंद खाऊन त्याने आत्महत्या केली.

गेल्या दहा वर्षांत उष्णतेची लाट, जंगलातील वणवा, महापूर, ढगफुटी इत्यादींबद्दलच्या बातम्या ऐकायला/वाचायला मिळाल्या नसतील, त्यापेक्षा जास्त प्रमाणात मागच्या वर्षी त्याबद्दल ऐकायला/वाचायला मिळाल्या आहेत. जुलै २०२३ मध्ये उष्माघाताने अनेक लोक मेले. जुलै-ऑगस्टमध्ये उत्तरभारतात व ऑक्टोबरमध्ये सिक्किम राज्यात महापूर आल्यामुळे व भूस्खलनामुळे शेकडोंनी जीवितहानी झाली, हजारो बेघर झाले. पिकांचे नुकसान झाले व रस्ते, पुलांसारख्या मूलभूत सुविधांची पडझड झाली. दिल्लीच्या काही भागात गंगा व यमुना दुथडी भरून वाहू लागल्या. गेल्या ४५ वर्षांत पोचली नाही त्यापेक्षा जास्त उंची पाण्याच्या पातळीने गाठली व मोठ्या प्रमाणात महापूर आला.

संगीताचा नवरा एका कंपनीत नोकरी करतो. त्याची कंपनी घरापासून दहा-बारा किलोमीटर अंतरावर आहे. कंपनीत जाऊन परत यायला आपल्या बाईकमध्ये त्याला रोज साधारण अर्धा लीटर पेट्रोल टाकावे लागते. म्हणजे रोजचे जवळपास चाळीस रुपये खर्च होतात. महिन्याचे साधारण एक हजार रुपये. दहा-बारा हजार रुपये पगारावर काम करणाऱ्या संगीताच्या नवऱ्याला प्रवासाचे हे हजार रुपये परवडत नाहीत, पण त्याशिवाय तो कामावर जाऊच शकणार नाही. नाईलाज आहे.

संगीतासुद्धा कामाला जाते, पण ती कुठल्या कंपनीत नोकरीला नाही. रोज सकाळी तीन-चार ऑफिसेसमध्ये साफसफाईचे काम ती करते. डॉक्टरांचे क्लिनिक, सीए साहेबांचे ऑफिस, कोचिंग क्लासेस, अश्या ठिकाणी तिला सकाळी दहा वाजेपर्यंत काम संपवावे लागते.

बलात्कारी मानसिकता कशी घडते? ह्या प्रश्नाकडे वेगळ्या अंगाने पाहण्याची शक्यता पडताळण्यासाठीचा हा यत्न समजावा. मी मानसशास्त्राचा अभ्यासक नव्हे; पण ‘अथातो कामजिज्ञासा’ म्हणून ह्यात डोकावतो एवढेच!

आपल्या वाचनात , ऐकण्यात पुरुषांनीच केलेले बलात्कार येतात. स्त्रीदेखील पुरुषाला मोहात पाडते, वश करते, सिड्यूस करते; पण बलात्कार केल्याचे मी कधी वाचले, ऐकले नाही. ह्यासाठी केवळ पुरुषांची जास्त शक्ती किंवा पुरुषप्रधान समाजरचना एवढे स्पष्टीकरण पुरणार नाही. मला वाटते, पहिले लिखित वाङ्मय किंवा कला हे पुरुषांनी निर्माण केलेले आहे. त्यातील धार्मिक वाङ्मयात स्त्रीचे प्रातिनिधिक चित्रण म्हणजे विश्वामित्राची तपश्चर्या भंग करणारी मेनका किंवा पाश्चात्य इव्ह.

मोठा होत गेलो
आणि आणि एकेक मुखवटा चढवत गेलो.
प्रत्येकाकरिता एकेक वेगळा मुखवटा
आणि मग चढवला मी एक मुखवटा
माझ्याकरिताही.

कळत नाही आता
कोणता मी आणि कोणता मुखवटा.
होते भेसळ दोघांची.
वाक्याची सुरुवात होते मुखवट्याने
आणि शेवट होतो स्वतःच्या बोलण्याने.

आणि कधी याच्या अगदी उलट.
अनेकदा तर मी बोलतो आहे असे वाटते
आणि मग लक्षात येते मुखवटाच बोलत होता.

जीवन असे गुंतागुंतीचे झाले आहे.